Gemeenten voeren steeds meer taken in samenwerking met anderen uit. Dat kan zijn door middel van inkoop, subsidie, lening, verbonden partijen of een combinatie daarvan. Gemeente Zaanstad geeft  23% van het geld uit aan activiteiten die de gemeente zelf uitvoert en 57% aan samenwerking met externe partijen door middel van inkoop, subsidie en verbonden partijen. In 2019 heeft gemeente Zaanstad 107 mln aan uitkeringen uitgekeerd (20% van het totaal).

Gemeente Zaanstad voert veel taken uit met andere gemeenten e/o privaatrechtelijke organisaties. Dit kan zijn door middel van inkoop, subsidies, leningen, verbonden partijen of een combinatie daarvan. Bijvoorbeeld met de GGD werken we samen in een gemeenschappelijke regeling, inkoop (jeugdteam) en door het verstrekken van subsidies. In dit overzicht wordt duidelijk gemaakt welk deel van onze lasten we uitgeven aan samenwerking (57%, € 312 mln), hoeveel we zelf doen en uitkeringen verstrekken (43%, € 235 mln).
Deze paragraaf gaat in op de samenwerkingsvorm verbonden partijen. De paragraaf Financiering gaat in op leningen en garanties en in de paragraaf Bedrijfsvoering komt inkoop aan de orde.

Kader verbonden partijen
Verbonden partijen zijn rechtspersonen waarin de gemeente een financieel belang en/of bestuurlijk belang heeft. Met een verbonden partij zet de gemeente Zaanstad één of meerdere taken op afstand. Onder bestuurlijk belang wordt verstaan: een zetel in het bestuur van een participatie of het hebben van stemrecht. Met een financieel belang wordt bedoeld dat de gemeente middelen ter beschikking heeft gesteld die ze kwijt is in geval van faillissement van de verbonden partij en/of als financiële problemen bij de verbonden partij verhaald kunnen worden op de gemeente. Voorbeelden hiervan zijn een subsidie of een garantstelling.
Het kader rondom verbonden partijen is vastgelegd in de nota Verbonden partijen 2014. In de nota is een strategische visie rondom verbonden partijen opgenomen. Deze visie is verwoord in spelregels. De spelregels horen bij drie verschillende fasen die een verbonden partij kent:

1. Oprichten: in deze fase komen vragen aan de orde als 'wanneer wordt een verbonden partij opgericht?' 'welke rechtsvorm?'
2. Beheersen: in deze fase wordt beschreven welk beheer en control instrumentarium wordt gehanteerd voor het risicomanagement en toezicht op verbonden partijen.
3. Evalueren en beëindigen: in deze fase wordt ingegaan op de evaluatie van verbonden partijen en de vraag of voortzetting van de samenwerking in de huidige vorm nog het meest passend is.

Deze spelregels vormen de strategische uitgangspunten voor de nota Verbonden partijen. De spelregels zijn nader uitgewerkt in de nota verbonden partijen die is vastgesteld in maart 2014 door de raad.

Beheer verbonden partijen
Met het op afstand zetten van één of meerdere taken van gemeente Zaanstad in verbonden partijen, moet de gemeente Zaanstad het toezicht daarop inrichten. De ene verbonden partij heeft meer risico’s dan een andere, waardoor het benodigde toezicht per partij verschilt.
Na oprichting van een verbonden partij wordt het risicoprofiel van de verbonden partij bepaald. Bij een hoog risicoprofiel wordt het toezicht op de verbonden partij intensiever ingericht, dan bij een verbonden partij met een laag risicoprofiel.
Het risicoprofiel van een verbonden partij wordt bij oprichting bepaald en één keer in de 4 jaar integraal geëvalueerd. Mocht daar tussentijds aanleiding voor zijn, kan het risicoprofiel tussentijds worden herijkt.
Aan de hand van een vragenlijst worden de risico’s in vier deelgebieden in kaart gebracht:

1. Bestuurlijk
   Op dit onderdeel wordt gekeken naar de stemverhouding en aanvullende bevoegdheden die zijn vastgelegd in statuten of een gemeenschappelijke regeling. Daarnaast wordt gekeken in hoeverre verbonden partijen aan de kaderstellende spelregels (vastgesteld in maart 2014) voldoen.
2. Financieel
   De financiële risico’s worden bepaald aan de hand van het financiële belang, aansprakelijkheid en wat de maximale financiële schade is bij beëindiging of faillissement. Het financieel belang kan bestaan uit een jaarlijkse financiële bijdrage, verstrekte leningen of garantstellingen vanuit de gemeente Zaanstad
3. Politiek
   Bij het politieke belang staat de publieke en maatschappelijke betrokkenheid van een verbonden partij centraal. Dit gaat om vragen als “biedt de verbonden partij substantiële werkgelegenheid in de gemeente Zaanstad?”, “Richt de verbonden partij zich op kwetsbare groepen in de samenleving of op de veiligheid van de burger?” Er wordt bij dit deelgebied ook een inschatting gemaakt van de kans op imagoschade voor de gemeente Zaanstad.
4. Omgeving
   Omgevingsfactoren die een rol spelen zijn:

1. is de verbonden partij gevoelig voor economische bedreigingen (bijvoorbeeld recessie, ontwikkelingen arbeidsmarkt)
2. afhankelijkheid van veranderingen in wet- en regelgeving
3. risicomanagement: zijn er veel niet beheersbare risico’s? wat is de kans dat deze zich voordoen?

De risico’s in deze deelgebieden worden gevisualiseerd in een risicokompas (bron Naris). Een voorbeeld hiervan wordt onderstaand weergegeven. Hoe verder de lijn zich beweegt naar de buitenkant van het kompas, hoe hoger het risico is. In het volgende voorbeeld is het financieel belang en bestuurlijk belang relatief hoog. Een risicoprofiel is hoog als een verbonden partij een totale risicoscore heeft tussen de 30 en 50, een gemiddeld risicoprofiel als een verbonden partij een score tussen de 20 en 30 heeft en een laag risicoprofiel als de score lager is dan 20.

De gemeente Zaanstad kent 23 verbonden partijen, waarvan:

• 8 in een hoog risicoprofiel
• 9 in een gemiddeld risicoprofiel
• 6 in een laag risicoprofiel

De verbonden partijen met een hoog risicoprofiel en de beheersing ervan, worden in deze paragraaf beschreven en toegelicht.  

Hoog risicoprofiel

Voor verbonden partijen met een hoog risicoprofiel wordt twee keer per jaar een risicoanalyse uitgevoerd. Eerder geïnventariseerde risico's worden geactualiseerd en er wordt gekeken naar actuele ontwikkelingen en de daaruit volgende risico's. Dit kunnen zowel financiële als niet financiële risico's zijn. De beheersmaatregelen worden bij deze risicoanalyse in kaart gebracht. Waar nodig wordt een link gelegd met de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing.

Stand van zaken aanbevelingen rekenkameronderzoek

De Rekenkamer Zaanstad heeft in 2017 onderzoek gedaan naar samenwerkingsverbanden van gemeente Zaanstad om inzicht te krijgen in hoeverre het college en de gemeenteraad grip hebben op de samenwerkingsverbanden waaraan de gemeente Zaanstad deelneemt. In het rapport concludeert de Rekenkamer dat het college de raad op voldoende wijze ondersteunt en dat de raad overwegend grip heeft op samenwerkingsverbanden. Daarnaast wordt geconcludeerd dat er nog mogelijkheden zijn om de grip op samenwerkingsverbanden te verbeteren. In de raadsinformatiebrief 2018/43328 wordt de raad geïnformeerd over de uitvoering van het plan van aanpak ‘aanbevelingen rekenkamerrapport Grip op samenwerkingsverbanden Zaanstad (2017/52295)’.  Er zijn en worden stappen gezet om het instrumentarium van de raad te verbeteren om informatie te verkrijgen en discussie te voeren over samenwerkingsverbanden. Daarbij wordt aangesloten bij al bestaande bijeenkomsten zoals de regionale raadsledenbijeenkomsten en carré's .
Daarnaast wordt er onderzocht hoe het kader verbonden partijen verbreed kan worden. Andere soorten van samenwerking als inkoop, subsidie, geldlening, borgstellingen dan wel combinaties worden hierin meegenomen. Doel is om tot richtlijnen te komen voor een systematische en expliciete afweging voor welk soort samenwerking gekozen wordt.

Beëindiging en oprichting van verbonden partijen

Beëindiging
De deelname van gemeente Zaanstad in de volgende verbonden partijen is of zal worden beëindigd:

• Houdstermaatschappij EZW
  De organisatie van de vennootschap blijft voorlopig in stand zij het dat de Houdstermaatschappij geen deelneming in Alliander NV meer heeft. De daadwerkelijke liquidatie van de Houdstermaatschappij kan pas plaatsvinden als alle vorderingen en schulden, inclusief de belastingaanslagen, volledig zijn afgewikkeld.

• Afvalschap IJmond-Zaanstreek
  De aandelen zijn op 25 februari 2019 per notariële acte overgedragen. Daarmee heeft gemeente Zaanstad 9,09% rechtstreeks aandeel in HVC in eigendom verkregen en is hiermee formeel uit de Gemeenschappelijke Regeling AIJZ getreden.

• Gemeenschappelijke regeling Archeologie Zaanstad-Oostzaan
  De gemeenschappelijke regeling Archeologie Zaanstad - Oostzaan is opgericht in 2002. Door deze regeling kan gemeente Oostzaan gebruik maken van de gemeentelijk archeoloog en depot van gemeente Zaanstad. Hiervoor wordt jaarlijks een financiële vergoeding in rekening gebracht bij gemeente Oostzaan. Er wordt op dit moment gekeken of de vorm van de samenwerking, een gemeenschappelijke regeling, wel de meest passende vorm is. Deze regeling is niet opgenomen in het totaal overzicht verbonden partijen.

Totaal overzicht verbonden partijen

Op basis van artikel 15 van de BBV is het verplicht om óók een totaal overzicht van de verbonden partijen op te nemen in de jaarrekening met daarin een aantal vaste onderdelen. Dit overzicht is onderstaand weergegeven.

Gemeenschappelijke regelingen

In het overzicht van gemeenschappelijke regelingen wordt tevens invullingen gegeven aan het verplicht register op basis artikel 27 in de Wet Gemeenschappelijke Regelingen. Per gemeenschappelijke regeling wordt een link gemaakt naar de meest actuele versie van de gemeenschappelijke regeling waarin de verplichte informatie is terug te vinden.